Człowiek

Stworzenie potrzebujące zbawienia ? człowiek

?Wierzę, że Bóg stworzył mnie (?) że mi dał ciało i duszę, oczy, uszy i wszystkie członki, rozum i wszystkie zmysły?? ( Mały katechizm, Część druga, Pierwszy artykuł) ? takie rozpoczęcie przez Marcina Lutra objaśnienia pierwszego artykułu Apostolskiego Wyznania Wiary dają jasno do zrozumienia, że człowiek jest Bożym stworzeniem.

 

Upadek w grzech

Stworzenie to jednak popadło w grzech: ?Kościoły nasze nauczają także, iż po upadku Adama wszyscy ludzie wydani na świat w sposób naturalny ? rodzą się z grzechem, tj. bez bojaźni Bożej, bez ufności ku Bogu i ze złymi pożądaniami, iż ta ułomność, czyli przyrodzone skażenie, prawdziwie jest grzechem, ściągającym wieczne potępienie i śmierć na tych, co się nie narodzą na nowo przez chrzest i Ducha Świętego. Kościoły nasze potępiają pelagian i innych, którzy przeczą temu, że owo przyrodzone skażenie jest grzechem, i przyćmiewają chwałę zasługi oraz dobrodziejstw Chrystusa, utrzymując, iż człowiek może osiągnąć usprawiedliwienie przed Bogiem własną mocą i rozumem.? ( Wyznanie Augsburskie, art. II). Człowiek jest naznaczony grzesznością, która oddziela go od Boga. Grzech w rozumieniu drugiego artykułu Wyznania Augsburskiego nie jest w pierwszym rzędzie czynem skierowanym przeciw Bogu, ale postawą braku bojaźni i ufności Bogu, przez którą człowiek nie tylko odwraca się od Boga, ale też nie jest w stanie zrobić nic by zmienić swą sytuację. Z postawą tą nieodłącznie związane są złe pożądliwości, które powodują, że człowiek popełnia konkretne grzeszne, a więc sprzeczne z wolą Bożą, czyny.

 

Całkowita grzeszność człowieka i jej skutki

Człowiek jest całkowicie grzeszny, jego natura jest zupełnie zepsuta. Ze względu na to: ?O wolnej woli Kościoły nasze uczą, że wola ludzka ma pewną swobodę w wypełnianiu sprawiedliwości cywilnej i w wyborze tego, co podlega władzy rozumu, wszakże bez Ducha Świętego nie ma mocy wypełniania sprawiedliwości Bożej lub duchowej, jako że ?człowiek zmysłowy nie pojmuje tych rzeczy, które są Ducha Bożego?. ( Wyznanie Augsburskie, art. XVIII). Człowiek posiada wolną wolę tylko odnośnie spraw, które dotyczą jego ziemskiego życia, nie ma jej zaś w odniesieniu do kwestii swojego zbawienia. W tej ostatniej sprawie zdany jest wyłącznie na łaskę Bożą objawioną w Jezusie Chrystusie.

Grzech dokonał zniszczeń w człowieku. Utracił on daną mu przez Boga pierwotną sprawiedliwość oraz darowane mu przez Boga obraz i podobieństwo Boże (por. 1 Księga Mojżeszowa 1,27). Mimo to pozostaje on nadal stworzeniem Bożym. To nie Bóg jest źródłem grzechu: ?Kościoły nasze uczą o przyczynie grzechu, że choć Bóg stwarza i zachowuje przyrodę, to przyczyną grzechu jest wola złych, mianowicie diabła i niepobożnych ludzi. Wola ta, gdy Bóg nie przyjdzie z pomocą, odwraca się od Boga, jak mówi Chrystus w Ewangelii wg Jana, r. 8: (Diabeł), gdy mówi kłamstwo, ze swego własnego mówi.? ( Wyznanie Augsburskie, art. XIX).

 

Simul iustus et peccator

Moc grzechu pozostaje w człowieku, także wierzącym, aż do jego śmierci. Opisuje to formuła Marcina Lutra simul iustus et peccator ? zarówno sprawiedliwy i grzeszny. Człowiek wierzący otrzymał już w darze sprawiedliwość Chrystusa, na jej podstawie jest więc sprawiedliwy, jednak ze względu na zepsucie swojej natury pozostaje aż do śmierci grzesznikiem: ?Co dotąd zawsze i pilnie o usprawiedliwieniu nauczałem, tego w najmniejszej mierze nie mogę zmienić, mianowicie że my ? jak to Piotr powiada w Dziejach Apostolskich 15, 9 ? przez wiarę otrzymujemy inne, nowe i czyste serce i że Bóg przez wzgląd na Chrystusa, naszego pośrednika, uznaje nas za sprawiedliwych i świętych. A chociaż grzech w ciele nie jest jeszcze całkiem zniesiony i umarły, jednak Bóg nie chce nam go zaliczać ani pamiętać? ( Artykuły Szmalkaldzkie III,13).

Norma wiary

Sola scriptura - jedynie Pismo

?Wierzymy, nauczamy i wyznajemy, iż jedyną regułą i normą, według której powinno się oceniać i osądzać wszystkie nauki i wszystkich nauczycieli, nie może to być żadna inna, jak tylko prorockie i apostolskie pisma Starego i Nowego Testamentu? ( Formuła Zgody, Epitome, O zasadniczej regule i normie, 1).

?Na podstawie bowiem słów i działań ojców (Kościoła) nie można ustanawiać artykułów wiary, w przeciwnym bowiem razie artykułem wiary musiałoby stać się także to, co dotyczy pożywienia, odzieży, domu itd., jak to zabawnie uczynili (papiści) w przypadku relikwii świętych. My zaś mamy inną regułę, mianowicie, że artykuły wiary ustala Słowo Boże, a poza tym nikt, nawet anioł (Ga 1,8).? ( Artykuły Szmalkaldzkie II, 2).

Tak luterańskie księgi wyznaniowe oddają treść i rozumienie reformacyjnej zasady sola Scriptura ? jedynie Pismo Święte, zgodnie z którą ostatecznym autorytetem i normą nauczania, jedynym źródłem wiary jest właśnie Pismo Święte, uważane za natchnione przez Boga zgodnie z II Listem do Tymoteusza 3,16: ?Całe Pismo przez Boga jest natchnione i pożyteczne do nauki, do wykrywania błędów, do poprawy, do wychowywania w sprawiedliwości?. Stąd też już w XVI wieku środowiska luterańskie w różnych krajach przygotowywały tłumaczenia Biblii na języki narodowe, a przy parafiach luterańskich otwierano szkoły, które umożliwiały naukę czytania, by Pismo Święte było dostępne wszystkim w Kościele.

 

Kanon Pisma

Reformacja przyjęła jako swój tzw. palestyński kanon Starego Testamentu składający się z 39 ksiąg: I-V Mojżeszowej, Jozuego, Sędziów, Rut, I-II Samuela, I-II Królewskiej, I-II Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Estery, Joba, Psalmów, Przypowieści, Kaznodziei, Pieśń nad pieśniami, Izajasza, Jeremiasza, Trenów, Ezechiela, Daniela, Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza; oraz ukształtowany w starożytnym Kościele kanon Nowego Testamentu, składający się z 27 ksiąg: Ewangelii Mateusza, Marka, Łukasza oraz Jana; Dziejów Apostolskich; listów św. Pawła: do Rzymian, dwóch do Koryntian, do Galacjan, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, dwóch do Tesaloniczan, dwa do Tymoteusza, do Tytusa, do Filomena; listów: do Hebrajczyków, św. Jakuba, I-II św. Piotra, I-III św. Jana, św. Judy; Apokalipsy św. Jana).

 

Norma normująca i normy unormowane

Zasada sola Scriptura nie wyklucza istnienia innych norm wiary i nauczania luterańskiego. Ustala ona jednak jasną relację między Pismem Świętym a pozostałymi normami. To pierwsze jest normą ostateczną i nadrzędną ? tzw. normą normującą ( norma normans), zaś wszystkie pozostałe normy są mu podporządkowane ? tzw. normy unormowane ( norma normata). Wśród tych ostatnich najważniejsze w luteranizmie miejsce zajmują księgi wyznaniowe.

 

Księgi wyznaniowe

Księgi wyznaniowe, zwane symbolicznymi, to wyznania wiary Kościoła, składane w określonych okolicznościach historycznych. Ich zadaniem jest danie świadectwa wierze Kościoła, dają obowiązujący wykład jego nauki, służąc tym samym zachowaniu nauki Kościoła jako czystej i nieskażonej, a także jego jedności. Ze względu na swoje podporządkowanie Pismu Świętemu jako normie normującej nie stanowią one jednak przeszkody dla prób jego aktualnego odczytania, czy prowadzenia badań teologicznych.

Księgi wyznaniowe odgrywają szczególna rolę w Kościołach wywodzących się z Reformacji zapoczątkowanej przez Marcina Lutra w Wittenberdze. W 1580 roku, w 50. rocznicę odczytania Wyznania Augsburskiego, wydano tzw. Księga Zgody ( Liber Concordiae), która była ukoronowaniem procesu kształtowania się zestawu luterańskich ksiąg wyznaniowych i stanowi ich zamknięty zbiór. W jej skład weszły zarówno przyjęte przez Reformację starokościelne symbole wiary: nicejsko-konstantynopolitański (wspólny dla całego chrześcijaństwa), apostolski i atanazjański (wspólne dla chrześcijańskiego Zachodu), jak i wyznania wiary XVI-wiecznego Kościoła: Wyznanie Augsburskie i jego Obrona, Mały i Duży Katechizm, Artykuły Szmalkaldzkie, Traktat o władzy i prymacie papieża oraz Formuła Zgody.

Polski Kościół Ewangelicko-Augsburski, którego oficjalna nazwa odwołuje się bezpośrednio do Wyznania Augsburskiego, uznaje za obowiązujący wykład Pisma Świętego wszystkie części Księgi Zgody. Jednak nie wszystkie Kościoły luterańskie na świecie uznają całą Księgę Zgody. Na przykład Kościół Duński, ze względów historycznych, nie przyjął najmłodszej z luterańskich ksiąg wyznaniowych: Formuły Zgody. Za powszechnie uznawane wśród Kościołów luterańskich na świecie księgi wyznaniowe, obok trzech starokościelnych symboli wiary, uchodzą Wyznanie Augsburskie i Mały Katechizm. Potwierdzenie tego znalazło się m. in. w Statucie największej międzynarodowej organizacji zrzeszającej Kościoły luterańskie: Światowej Federacji Luterańskiej (ŚFL), której członkiem jest także polski Kościół Ewangelicko-Augsburski. Podstawy doktrynalne ŚFL określono następująco: ?Światowa Federacja Luterańska wyznaje Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu za jedyne źródło i normę swojej nauki, życia i służby. W trzech ekumenicznych wyznaniach wiary i w księgach wyznaniowych Kościoła Luterańskiego, szczególnie w niezmienionym Wyznaniu Augsburskim i w Małym Katechizmie Marcina Lutra, widzi ona czysty wykład Słowa Bożego.? ( Statut ŚFL, par. 2).

 

Starokościelne symbole wiary

Nicejsko-Konstantynopolitańskie Wyznanie Wiary - wyznanie to wiązane jest z pierwszymi dwoma soborami powszechnymi: w Nicei (325), który potwierdził boskość Jezusa Chrystusa (odrzucając nauczanie arian), i Konstantynopolu (381), który potwierdził boskość Ducha Świętego (odrzucanie nauczania pneumatomachów). Nie jest pewne czy sam tekst wyznania powstał na soborze w Konstantynopolu, czy jest wcześniejszy.

Apostolskie Wyznanie Wiary - oparte o wyznanie wiary składane przy Chrzcie w zborze rzymskim pochodzące z II wieku, ostatecznie zredagowane prawdopodobnie w VI wieku w południowej Galii. Nazwane apostolskim ze względu na rozpowszechnione w średniowieczu przekonanie, że jego tekst pochodzi bezpośrednio od apostołów.

Atanazjańskie Wyznanie Wiary - pochodzi z II połowy V wieku, z Galii, pierwotnie przypisywane patriarsze Aleksandrii ? Atanazemu (ok. 295-373), który bronił dogmatu trynitarnego. Kolejno w dwóch częściach jako konieczne do zbawienia przedstawia ono dogmat dotyczący Trójcy Świętej sformułowany na soborach w Nicei (325) i Konstantynopolu (381) oraz dogmat dotyczący dwóch natur w Chrystusie sformułowany na soborze w Chalcedonie (451).

 

XVI-wieczne wyznania wiary

Wyznanie Augsburskie - wyznanie wiary ewangelickich książąt i miast Rzeszy Niemieckiej odczytane 25 czerwca 1530 roku po niemiecku przed cesarzem Karolem V na Sejmie Rzeszy w Augsburgu. Przygotował je współpracownik Marcina Lutra Filip Melanchton. W części pierwszej (art. I-XXI) daje ono wykład nauki ewangelickiej, w części drugiej (art. XXII-XXVIII) tłumaczy reformy wprowadzone w zborach ewangelickich jako zniesione nadużycia. Wyznanie przygotowano po niemiecku i łacinie, oba teksty są traktowane jako równorzędne.

Obrona Wyznania Augsburskiego - na polecenie cesarza Karola V strona papieska sporządziła jako reakcję na Wyznanie Augsburskie Konfutację, która została przyjęta jako stanowisko cesarskie i Sejmu Rzeszy. W odpowiedzi na to Filip Melanchton przygotował Obronę, w której zbija zarzuty Konfutacji wobec kolejnych artykułów Wyznania Augsburskiego. Opublikowane wraz z tzw. editio princeps Wyznania Augsburskiego w 1531 roku.

Mały Katechizm - efekt wizytacji parafialnych prowadzonych w Saksonii w latach 1527-28. Przygotowany przez Marcina Lutra i opublikowany w 1529 roku, najpierw w postaci tablic. W formie pytań i odpowiedzi przybliża podstawowe prawdy wiary, które były bardzo słabo znane wśród parafian w Saksonii. Zawiera pięć głównych części: Dekalog, Apostolskie Wyznanie Wiary, Ojcze nasz, Sakrament Chrztu, Sakrament Ołtarza oraz część pośrednią: Jak należy nauczać prostaczków spowiadania się oraz dodatki: Modlitwy, Scholia, Tablica domowa, a także nietłumaczone na język polski formularze liturgiczne Chrztu i ślubu.

Duży Katechizm - jego geneza jest taka sama jak Małego Katechizmu. Różnica polega na tym, że Marcin Luter nie stosował w nim układu pytań i odpowiedzi, a poszczególne zagadnienia pięciu głównych części Małego Katechizmu wyłożył w dłuższych tekstach, u których podstaw leżały jego kazania wygłoszone w Wittenberdze.

Artykuły Szmalkaldzkie - przygotowane przez Marcina Lutra na zlecenie elektora Jana Fryderyka w 1537 roku jako odpowiedź ewangelicka na zapowiedź soboru w Mantui, a także testament teologiczny M. Lutra, który miał chronić przed podziałami po jego śmierci. W części pierwszej przedstawiono naukę o Bogu, w której nie ma sporu ze stroną rzymską (nauką o Trójcy Świętej i osobie Jezusa Chrystusa), w części drugiej przedstawiono te kwestie odnośnie których strona ewangelicka nie może ustąpić (przede wszystkim artykuł o zabawieniu jedynie z łaski przez wiarę), w części trzeciej zaś zaprezentowano zagadnienia, które można przedyskutować z ?mężami uczonymi?.

Traktat o władzy i prymacie papieża - powstał również w 1537 roku na zlecenie Związku Szmalkaldzkiego. Jego członkowie jako odpowiedź na zaproszenie na sobór w Mantui nie przyjęli proponowanych przez elektora Jana Fryderyka Artykułów Szmalkaldzkich M. Lutra, ale potwierdzili ponownie Wyznanie Augsburskie, które jednak potrzebowało uzupełnienia dotyczącego władzy papieża, którą się w nim nie zajęto. Tym uzupełnieniem stał się Traktat przygotowany ostatecznie przez Filipa Melanchtona. Omówiono w nim także kwestię władzy i orzecznictwa biskupów.

Formuła Zgody - po śmierci M. Lutra w 1546 roku w obozie Reformacji Wittenberskiej wybuchły liczne spory teologiczne zarówno wewnętrzne (np. o tzw. rzeczy drugorzędne ? adiafora, czy o współpracę człowieka w dziele zbawienia) jak i z innymi nurtami Reformacji (przede wszystkim kalwinizmem, np. o Wieczerzę Pańską). W długim procesie wypracowano ostatecznie w 1577 Formułę Zgody jako dokument, który rozstrzygał dyskutowane kwestie. Głównymi animatorami tego procesu byli J. Andreä (Wirtembergia) i M. Chemnitz (Brunszwik). Formuła Zgody w części pierwszej, Epitome, daje w dwunastu artykułach krótki wykład istoty sporu oraz zatwierdzone ( Positiva) i odrzucone ( Negativa) jego rozstrzygnięcia. W części drugiej, Solida Declaratio, zawarto szersze rozwinięcie argumentacji podsumowanej w Epitome.

Zbawienie jedynie z łaski przez wiarę

Kościoły nasze nauczają także, iż ludzie nie mogą być usprawiedliwieni przed Bogiem własnymi siłami, zasługami lub uczynkami, lecz bywają usprawiedliwiani darmo dla Chrystusa przez wiarę, gdy wierzą, że są przyjęci do łaski i że grzechy są im od puszczone dla Chrystusa, który swą śmiercią dał zadośćuczynienie za nasze grzechy. Tę wiarę Bóg poczytuje za sprawiedliwość przed swoim obliczem (Rzym. 3 i 4).? ( Wyznanie augsburskie, art. IV).

Artykuł Wyznania augsburskiego O usprawiedliwieniu to kluczowa dla luteranizmu odpowiedź na pytanie o zbawienie człowieka. Usprawiedliwienie, a więc zbawienie człowieka dokonuje się sola gratia? ( jedynie z łaski?) ?per fidem ( ?przez wiarę), jak to zostało ujęte w kolejnej z reformacyjnych zasad.

 

Sola gratia

Człowiek ze względu na swoja grzeszność nie może być uznany za sprawiedliwego w Bożych oczach, gdyż utracił daną mu w momencie stworzenia pierwotną sprawiedliwość i nie jest w stanie już więcej żyć w bojaźni i ufności wobec Boga, a co za tym idzie nie jest także w stanie wykonywać Bożej woli wyrażonej w jego przykazaniach ? Zakonie. Dlatego też człowiek nie jest sobie w stanie zasłużyć w jakikolwiek sposób na zbawienie dzięki swoim uczynkom czy zasługom.

Zbawienie człowieka jest tylko i wyłącznie łaską, darem, który człowiek otrzymuje ze względu na Chrystusa. Ze względu na niego i jego ofiarę krzyżową, w której zadośćuczynił za grzech całej ludzkości człowiekowi darowana jest obca sprawiedliwość, czyli sprawiedliwość Chrystusa. Sprawiedliwość ta zostaje człowiekowi przypisana, dzięki niej on ponownie zostaje uznany w oczach Bożych za sprawiedliwego.

 

per fidem

Ten dar Chrystusa człowiek przyjmuje wiarą, którą wierzy w Bożą obietnicę odpuszczenia grzechów i przyjęcia do łaski ze względu na Chrystusa i jego śmierć krzyżową, w której zadośćuczynił za ludzki grzech. Wiara ta jednak też nie jest dziełem człowieka. W człowieku budzi ją Duch Święty: ?Wierzę, że ani przez własny rozum, ani przez siły swoje w Jezusa Chrystusa, Pana mego, uwierzyć ani z Nim połączyć się nie mogę, ale że mnie Duch Święty przez Ewangelię powołał, darami swymi oświecił, w prawdziwej wierze poświęcił i utrzymał?? ( Mały katechizm, Część druga, Trzeci artykuł). Zbawienie jest więc w pełni dziełem Bożym w człowieku.

 

Dobre uczynki

Uczynki w luterańskim wykładzie wiary nie są warunkiem uzyskania zbawienia, które człowiek otrzymuje w pełni darmo z łaski. Nie znaczy to jednak, że w życiu chrześcijan nie ma miejsca na dobre uczynki: ?Kościoły nasze uczą też, że wiara taka winna wydawać dobre owoce, że dobre uczynki, nakazane przez Boga, powinno się spełniać ze względu na wolę Bożą, nie zaś dlatego, jakobyśmy się spodziewali zasłużyć nimi na usprawiedliwienie przed Bogiem. Albowiem odpuszczenia grzechów i usprawiedliwienia dostępuje się przez wiarę, jak świadczą słowa Chrystusowe: "Gdy uczynicie wszystko, co wam polecono, mówcie: sługami nieużytecznymi jesteśmy"?? ( Wyznanie augsburskie, art. VI). Uczynki są więc wyrazem wdzięczności za otrzymany dar zbawienia, nie zaś podstawą do jego otrzymania. Wiara dana przez Ducha Świętego, jeśli ma być wiarą zbawczą, musi być wiarą żywą, która przynosi owoce w postaci dobrych uczynków.

 

Articulus stantis et cadentis ecclesiae

Czwarty artykuł Wyznania augsburskiego O usprawiedliwieniu uznawany jest w teologii luterańskiej za articulus stantis et cadentis ecclesiae ? artykuł od którego zależy czy Kościół stoi czy się chwieje. Od wierności temu artykułowi zależy istnienie Kościoła. Jego zakłamywanie podważa sens istnienia Kościoła.

Artykuł O usprawiedliwieniu staje się więc podstawowym narzędziem krytycznym wobec życia Kościoła, a także jego teologii i zwiastowania. W takiej roli używał go już Marcin Luter w Artykułach Szmalkaldzkich. Część drugą, w której zawarto artykuły wiary od których nie wolno odstąpić, otwiera stwierdzenie: ?Tutaj pierwszym i głównym artykułem jest to, że: Jezus Chrystus, Bóg i Pan nasz, umarł z powodu grzechów naszych i zmartwychwstał dla usprawiedliwienia naszego (Rzym. 4,25). (?) Od tego artykułu odstąpić lub coś przeciwnego uznawać czy dopuszczać nikt z nabożnych nie może, choćby niebo, ziemia i wszystko zawalić się miało. "Nie ma bowiem żadnego innego imienia danego ludziom, przez które moglibyśmy być zbawieni" ? powiada Piotr w Dziejach Apostolskich 4,12. "I przez Jego rany jesteśmy uzdrowieni" (Izaj. 53,5). Na tym też artykule zasadza się i opiera wszystko, czego przeciwko papieżowi, diabłu i całemu światu w naszym życiu nauczamy, świadczymy i czynimy. Dlatego powinniśmy co do tej nauki mieć pewność i bynajmniej nie powątpiewać, w przeciwnym razie sprawa jest całkowicie przegrana, i papież, i diabeł, i wszystko, co nam przeciwne, wygrywają i odnoszą nad nami zwycięstwo.? ( Artykuły Szmalkaldzkie, II, 1). W kolejnych artykułach części II nauka o usprawiedliwieniu jest podstawowym kryterium krytycznej oceny i idącego za nim odrzucenia takich praktyk i nauczania średniowiecznego Kościoła jak m. in.: msze prywatne (odprawiane bez obecności zboru, rozumiane w średniowieczu jako zasługa przed Bogiem przyczyniająca się do zbawienia człowieka), czyściec, pielgrzymki, prośba o wstawiennictwo świętych, odpusty, cześć relikwii, życie zakonne, czy roszczenia papiestwa do władzy nad duszami.

Chrzest Święty

Według Małego katechizmu M. Lutra Chrzest nie jest samą tylko wodą, ale wodą przykazaniem objętą i ze Słowem Bożym połączoną? ( Mały katechizm, Część czwarta, Pytanie pierwsze). Słowem Bożym, z którymi łączony jest zewnętrzny znak Chrztu - woda, są słowa Chrystusa z Ewangelii Mateusza 28,19 Idźcie tedy i czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Chrzest jest jest konieczny do zbawienia, gdyż przezeń ofiarowana jest łaska Boża ( Wyznanie augsburskie, art. IX). 

 

Zbawcze dary Chrztu, zawarta w nim obietnica i ich przyjęcie wiarą

Chrzest: Sprawia odpuszczenie grzechów, wybawia od śmierci i diabła i daje zbawienie wieczne wszystkim, którzy wierzą w to, co mówią słowa i obietnice Boże. ( Mały katechizm, Część czwarta, Pytanie drugie). Obietnica Boża jest zawarta w słowach Chrystusa z Ewangelii Marka 16,16 Kto uwierzy i ochrzczony zostanie, będzie zbawiony, ale kto nie uwierzy, będzie potępiony.

W Chrzcie, podobnie jak w Wieczerzy Pańskiej, kluczowa jest obietnica Boża, to dzięki niej Chrzest daje tak wspaniałe dary jak odpuszczenie grzechów, wybawienie od śmierci i zbawienie. ?Woda wprawdzie tego nie czyni, ale Słowo Boże, które jest z wodą i przy wodzie, tudzież wiara, ufająca temu Słowu Bożemu połączonemu z wodą? ( Mały katechizm, Część czwarta, Pytanie trzecie). Stąd też nieistotnym jest, czy sakramentu udziela osoba godna moralnie, gdyż o jego ważności przesądza jedynie obecność obietnicy Bożej.

Obietnica domaga się wiary, by możliwe było przyjęcie darów Chrztu: odpuszczenia grzechów, wyzwolenia od śmierci i zbawienia. Wiara nie decyduje jednak o obecności tych darów w Chrzcie. Tutaj rozstrzygająca jest obecność Słowa Bożego  Bożej obietnicy: gdyż bez Słowa Bożego woda jest samą tylko wodą, a nie chrztem, lecz połączona ze Słowem Bożym jest Chrztem, to jest wodą życia pełną łaski i kąpielą narodzenia się na nowo w Duchu Świętym ( Mały katechizm, Część czwarta, Pytanie trzecie).

O obecności zbawczych darów w Chrzcie decyduje obecność Słowa Bożego w nim. Dary zaś w nim ofiarowane obejmują całe życie człowieka, który korzysta z nich wiarą. Ze względu na to nie ma potrzeby powtarzania Chrztu w razie utraty i ponownego odzyskania wiary. Gdyby w takiej sytuacji powtarzać Chrzest byłoby to równoznaczne z podważeniem otrzymanych już wcześniej darów Chrztu i łaski Bożej.

 

Chrzest włączeniem do wspólnoty dzieci Bożych

Najpierw zajmiemy się chrztem, przez który bywamy przyjęci do chrześcijańskiej społeczności ( Duży katechizm, Cześć czwarta)  tak Marcin Luter rozpoczyna część poświęconą sakramentowi Chrztu w Dużym katechizmie.

Chrzest jest także włączeniem we wspólnotę dzieci Bożych. Marcin Luter objaśniając ten sakrament w Małym katechizmie przywołuje także tekst z Listu do Tytusa 3, 5-7: [Bóg] Zbawił nas nie dla uczynków sprawiedliwości, które spełniliśmy, lecz dla miłosierdzia swego przez kąpiel odrodzenia oraz odnowienie przez Ducha Świętego, którego wylał na nas obficie przez Jezusa Chrystusa, Zbawiciela naszego. Abyśmy, usprawiedliwieni łaską jego, stali się dziedzicami żywota wiecznego, którego nadzieja nam przyświeca?. Chrzest jest kąpielą odrodzenia, o której mówi apostoł Paweł, a w której człowiek zostaje zanurzony w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, stając się na mocy obietnicy Bożej i Bożego nakazu dzieckiem Bożym.

 

Chrzest dzieci

Reformatorzy wittenberscy jednoznacznie opowiedzieli się za praktyką Chrztu dzieci: ?Kościoły nasze uczą o chrzcie, że jest konieczny do zbawienia, gdyż przezeń ofiarowana jest łaska Boża, i że należy chrzcić dzieci, które w chrzcie są ofiarowane Bogu i przyjmowane do łaski Bożej. Kościoły nasze potępiają anabaptystów, którzy nie uznają chrztu dzieci i utrzymują, że i bez chrztu dostępują one zbawienia.? ( Wyznanie augsburskie, art. IX); ?Nauczamy, że należy chrzcić dzieci. Przysługuje im bowiem także obiecane odkupienie dokonane przez Chrystusa i Kościół dłużny im jest Chrzest i zwiastowanie owej obietnicy.? ( Artykuły szmalkaldzkie, III, 5).

Kościoły luterańskie chrzczą zatem dzieci oraz dorosłych, którzy wcześniej nie otrzymali Chrztu. Ze względu na wiarę, która jest konieczna by przyjąć dary Chrztu, dorosłych chrzci się na podstawie wiary, której wyznanie składają przed Chrztem. Dzieciom zaś w Chrzcie ofiarowane są dary zbawienia, które przyjmą one kiedy uwierzą w obietnice Boże. Chrzest jest zatem również prośbą o wiarę dla ochrzczonego.

 

Chrzest i pokuta

Odpuszczenie grzechów przyobiecane w Chrzcie usuwa winę grzechu pierworodnego, nie zaś samą wynikającą z niego grzeszność człowieka. Chrzest niesie w sobie zobowiązanie: ?Co więc znaczy takie chrzczenie wodą? Znaczy to, iż stary Adam w nas przez codzienny żal i pokutę ma być utopiony i umrzeć ze wszystkimi grzechami i złymi pożądliwościami, natomiast ma codziennie wyłaniać się i powstawać nowy człowiek, który by w sprawiedliwości i czystości żył wiecznie przed Bogiem.? ( Mały katechizm, Część czwarta, Pytanie czwarte).

Chrzest łączy się z pokutą: ?Tu właśnie widzisz, że Chrzest, zarówno co do jego mocy, jak i znaczenia, zawiera w sobie również trzeci sakrament, który nazwano pokutą, a który właściwie nie jest niczym innym, jak Chrztem. Cóż bowiem oznacza pokuta, jeśli nie poważną walkę ze starym człowiekiem i rozpoczęcie nowego życia ? Stąd też, jeśli żyjesz w stanie pokuty, żyjesz w chrzcie, który nie tylko zwiastuje to nowe życie, lecz także je sprawia, zaczyna i do niego pobudza? ( Duży katechizm, Cześć czwarta).

 

Pokuta i spowiedź

Wyznanie augsburskie tak opisuje pokutę: ?Kościoły nasze uczą o pokucie, że ci, co upadli po chrzcie, mogą dostąpić odpuszczenia grzechów w każdej chwili, gdy się nawrócą, i że Kościół powinien udzielać rozgrzeszenia nawróconym do pokuty. Pokuta zaś składa się właściwie z dwóch części: jedną jest skrucha, czyli bojaźń dręcząca sumienie świadomością grzechu, druga ? wiara, która się rodzi z Ewangelii lub rozgrzeszenia i ufa, że grzechy są odpuszczone dla Chrystusa, która sumienie pociesza i uwalnia od bojaźni. Potem nastąpić powinny dobre uczynki, będące owocem pokuty? ( Wyznanie augsburskie, art. XII).

W praktyce Kościołów luterańskich przyjęły się dwie formy spowiedzi. Spowiedź powszechna, kiedy to wraz z całym zborem chrześcijanin w modlitwie spowiedniej daje wyraz swojej skrusze i z wiarą przyjmuje słowa obietnicy odpuszczenia grzechów wypowiadane w udzielanej absolucji. Zachowano także spowiedź prywatną: ?Kościoły nasze uczą o spowiedzi, że należy zachować w kościołach rozgrzeszenie prywatne? ( Wyznanie augsburskie, art. XI). Ma ona formę indywidualnej rozmowy duszpasterskiej, w której duchowny w odpowiedzi na wyrażoną skruchę i wyznany grzech udziela penitentowi absolucji. Taka spowiedź objęta jest tajemnicą spowiedzi. W obu typach spowiedzi ?nie jest konieczne wyliczenie podczas spowiedzi wszystkich grzechów, albowiem jest to niemożliwe w świetle Psalmu: ?Występki któż zrozumie?? ( Wyznanie augsburskie, art. XI).

 

Ekumeniczne ustalenia odnośnie uznania Chrztu

Chrzest święty jest przedmiotem dwóch istotnych dokumentów ekumenicznych, których sygnatariuszem jest Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce. Pierwszym z nich jest Konkordia Leueberska z 1973 roku zawarta pomiędzy europejskimi Kościołami tradycji luterańskiej, reformowanej, unijnej, oraz Kościołami waldensów i braci czeskich, do której w 1997 roku dołączyły także Kościoły tradycji metodystycznej. Wśród ustaleń dotyczących wspólnego rozumienia Ewangelii znalazły się także omówienie wspólnego rozumienia środków łaski, przez które działa Duch Święty, w tym Chrztu: ?Chrztu udziela się wodą, w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Przez Chrzest Jezus Chrystus nieodwołalnie przyjmuje do swojej społeczności zbawionych człowieka, ofiarę grzechu i śmierci, tak iż może on stać się nowym stworzeniem. W mocy Ducha Świętego powołuje go do swojej wspólnoty i do nowego życia w wierze, w codziennej skrusze i posłuszeństwie? ( Konkordia Leuenberska, 14).

Drugi istotny dokument ekumeniczny to podpisana w 2000 roku przez polskie Kościoły: Ewangelicko-Augsburski, Ewangelicko-Metodystyczny, Ewangelicko-Reformowany, Rzymskokatolicki, Polskokatolicki Starokatolicki Mariawitów oraz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny deklaracja Sakrament Chrztu Znakiem Jedności. Na jej podstawie Kościoły sygnatariusze wzajemnie uznają ważność Chrztu udzielanego przez duchownych tych Kościołów.

Wieczerza Pańska

Sakrament ten zwany jest również Sakramentem Ołtarza, Sakramentem Ciała i Krwi Pańskiej, Eucharystią. Wieczerza Pańska to: prawdziwe ciało i prawdziwa krew Pana naszego Jezusa Chrystusa, pod chlebem i winem nam chrześcijanom do spożywania i picia przez samego Chrystusa ustanowione ( Mały katechizm, Część piata, Pytanie pierwsze). W sakramencie Wieczerzy Pańskiej udzielane jest prawdziwe ciało i krew Jezusa Chrystusa w, z i pod chlebem i winem, mówimy więc o realnej i substancjalnej obecności ciała i krwi Chrystusa w sakramencie. Jednocześnie obecność ciała i krwi Chrystusa nie usuwa elementów, w, z i pod którymi jest podawana wierzącym do spożycia.

Wyłożone w Małym katechizmie rozumienie sakramentu oparte jest na Chrystusowych słowach ustanowienia przekazanych przez Ewangelie Mateusza (26,26-28), Marka (14,22-24), Łukasza (22,19.20) oraz apostoła Pawła (1 List do Koryntian 11, 23-26): ?Pan nasz Jezus Chrystus, tej nocy, której był wydany, wziął chleb i podziękowawszy, łamał i dawał uczniom swoim, mówiąc: Bierzcie, jedzcie, to jest ciało Moje, które się za was daje. To czyńcie na pamiątkę Moją. Podobnie, gdy było po wieczerzy, wziął i kielich, a podziękowawszy, dał im, mówiąc: Bierzcie i pijcie z niego wszyscy, ten kielich jest to nowe przymierze we krwi Mojej, która się za was wylewa na odpuszczenie grzechów. To czyńcie, ilekroć pić będziecie, na pamiątkę Moją ( Mały katechizm, Część piata, Pytanie pierwsze).

Reformacja odrzuciła rozumienie Wieczerzy Pańskiej jako ofiary przebłagalnej: W rzeczywistości zaś była tylko jedna jedyna na świecie ofiara przebłagalna, mianowicie śmierć Chrystusowa, jak uczy List do Hebrajczyków (10,4), który powiada: "Jest bowiem rzeczą niemożliwą, aby krew wołów czy kozłów mogła zgładzić grzechy". A nieco dalej powiedziane jest o woli Chrystusa: "Mocą tej woli jesteśmy uświęceni przez ofiarowanie ciała Jezusa Chrystusa raz na zawsze" (Hebr. 10,10)? ( Obrona Wyznania augsburskiego, XXIV, 22). O ofierze w kontekście działań chrześcijan można mówić tylko jako o ofierze dziękczynnej: Obok tej jedynej ofiary [przebłagalnej, mianowicie śmierci Chrystusowej], inne ofiary są ofiarami eucharystycznymi [dziękczynnymi]; zwane są też ofiarami pochwalnymi: głoszenie Ewangelii, wiara, wzywanie, składanie dziękczynienia, wyznanie, udręki świętych, jednym słowem wszelkie dobre uczynki świętych. Te ofiary nie są zadośćuczynieniami za tych, którzy je czynią, ani też nie można ich odnieść do innych, aby zasługiwały dla nich na podstawie samego ich dokonania odpuszczenie grzechów lub pojednanie. Dokonują ich bowiem pojednani  ( Obrona Wyznania augsburskiego, XXIV, 25).

 

Pożytki Wieczerzy Pańskiej, zawarta w niej obietnica i ich przyjęcie wiarą

Marcin Luter odpowiadając na pytanie o pożytki Wieczerzy Pańskiej odwołuje się do słów ustanowienia: Na to wskazują nam słowa: za was się daje i wylewa na odpuszczenie grzechów. To jest, że w sakramencie przez te słowa udzielone nam zostaje odpuszczenie grzechów, życie i zbawienie; bo gdzie jest odpuszczenie grzechów, tam też jest życie i zbawienie ( Mały katechizm, Część piata, Pytanie drugie).

W Wieczerzy Pańskiej, podobnie jak w Chrzcie, kluczową rolę odgrywa obietnica Boża: ?Jak może cielesne spożywanie i picie tak wielkie rzeczy czynić? Spożywanie i picie wprawdzie tego nie czynią, lecz te słowa: Za was się daje i wylewa na odpuszczenie grzechów. Albowiem słowa te obok cielesnego pożywania i picia stanowią główną część sakramentu, i kto tym słowem wierzy, ten ma, co one mówią i opiewają, to jest odpuszczenie grzechów? ( Mały katechizm, Część piata, Pytanie trzecie).

O obecności ciała i krwi Chrystusa w sakramencie, a także o tym, że przynosi on zbawcze pożytki spożywającym decyduje obecność w sakramencie obietnicy Bożej, a więc słów ustanowienia. Dlatego Formuła Zgody domaga się: ?I zaiste słowa ustanowienia Chrystusa w sprawowanej Wieczerzy Pańskiej powinny być wypowiadane lub śpiewane publicznie przed zborem głośno i wyraźnie, a w żadnym razie nie powinny być opuszczane ( Formuła Zgody, Solida Declaratio, VII, 79).

Ze względu na to na obecność ciała i krwi w sakramencie nie mają wpływu ani godność udzielającego go duchownego, ani wewnętrzne nastawieniem przyjmujących: ?O Sakramencie Ołtarza postanawiamy, że chleb i wino w Wieczerzy są prawdziwym ciałem i krwią Chrystusa i że udzielane i przyjmowane są one nie tylko przez nabożnych, lecz także przez złych chrześcijan i przez bezbożnych? ( Artykuły Szmalkaldzkie III, 6).

Warunkiem właściwego przygotowania do sakramentu i jego przyjęcia jest wiara: Post i zewnętrzne przygotowanie się jest zaiste pięknym, powierzchownym zwyczajem, lecz ten tylko jest prawdziwie godny i należycie przygotowany, kto ma wiarę w te słowa: Za was się daje i wylewa na odpuszczenie grzechów. Kto zaś tym słowom nie wierzy lub powątpiewa, ten nie jest godny i nie jest przygotowany, gdyż owe słowa: Za was wymagają serc prawdziwie wierzących ( Mały katechizm, Część piata, Pytanie czwarte).

Przyjmowanie sakramentu Wieczerzy Pańskiej bez wiary jest tym przed czym ostrzega apostoł Paweł w I Liście do Koryntian: ?Przeto, ktokolwiek by jadł chleb i pił z kielicha Pańskiego niegodnie, winien będzie ciała i krwi Pańskiej. Albowiem kto je i pije niegodnie, nie rozróżniając ciała Pańskiego, sąd własny je i pije? (1 Kor 11,27.29).

 

Praktyka udzielania Wieczerzy Pańskiej

Marcin Luter zachęca w Dużym katechizmie do jak najczęstszego korzystania z możliwości przystąpienia do Sakramentu Ołtarza: ?Ponieważ mamy już właściwe pojęcie i pouczenie o tym sakramencie, godzi się w końcu dodać również upomnienie i zachęcenie, aby nie zaniedbywać tego wielkiego skarbu, jaki codziennie bywa odprawiany i udzielany wśród chrześcijan, to jest, aby ci, którzy chcą być chrześcijanami, gotowi byli częściej przyjmować ten czcigodny sakrament ( Duży katechizm, Część piąta).

Sakrament ten udzielany jest w Kościołach luterańskich pod dwiema postaciami: chleba i wina wszystkim przystępującym. Przywrócenie tej praktyki było jedną z ważniejszych zmian wprowadzonych przez Reformację w zborach, które do niej przystąpiły: Osobom świeckim udziela się obu postaci sakramentu Wieczerzy Pańskiej, ten bowiem zwyczaj oparty jest na przykazaniu Pana: "Pijcie z niego wszyscy" (Mat. 26). Tu Chrystus wyraźnie rozkazał co do kielicha, aby zeń pili wszyscy? ( Wyznanie augsburskie, art. XXII). Jeszcze wyraźniej takiej praktyki broni Marcin Luter w Artykułach Szmalkaldzkich: ?I że nie należy udzielać jej (Wieczerzy) tylko pod jedną postacią. Nie potrzeba nam bowiem owej pozornej mądrości (doxosophia), która by nas pouczała, że pod jedną postacią udzielone zostaje tyle samo, co i pod obiema, jak nauczają scholastycy i Sobór Konstancjański. Chociaż bowiem przypadkowo mogłoby być prawdą, że pod jedną postacią udzielone zostaje tyle samo, co pod obiema, to jednak udzielanie jej pod jedną postacią nie jest wypełnieniem całego zarządzenia i ustanowienia, dokonanego przez Chrystusa, przez Niego przekazanego i poleconego. Szczególnie zaś potępiamy i odłączamy od siebie w imieniu Pana wszystkich, którzy nie tylko pomijają udzielanie pod dwiema postaciami, lecz także w sposób tyrański mu przeszkadzają, potępiają je i oczerniają jako herezję, a w ten sposób siebie samych wynoszą ponad Chrystusa Pana i Boga naszego i przeciwstawiają mu się, i siebie wyżej od Chrystusa stawiają? ( Artykuły Szmalkaldzkie, III, 5).

Ze względu na to, że: ?nikogo się bowiem do nich [publicznych obrzędów, czyli sprawowania Sakramentu Ołtarza] nie dopuszcza, jeśli nie był uprzednio wyspowiadany i wysłuchany ( Wyznanie augsburskie, art. XXIV) przyjęło się w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w Polsce, że w nabożeństwie każde sprawowanie Wieczerzy Pańskiej poprzedza spowiedź i udzielenie absolucji.

Podstawowym warunkiem dopuszczenia do Wieczerzy Pańskiej jest bycie ochrzczonym. Jednak w praktyce Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce pierwsze przystąpienie do Wieczerzy Pańskiej związane jest bezpośrednio z konfirmacją, podczas przygotowania do której przystępujący do sakramentu po raz pierwszy uczą się rozróżniania ciała i krwi Pańskiej, o którym pisze apostoł Paweł w 1 Liście do Koryntian 11,29: ?Albowiem kto je i pije niegodnie, nie rozróżniając ciała Pańskiego, sąd własny je i pije.

Odmówienie dopuszczenia osoby ochrzczonej do sakramentu jest możliwe w przypadku jawnych i uporczywych grzeszników: Ekskomunikę (?), którą on [papież] nazywa mniejszą, jest to prawdziwe i chrześcijańskie wyłączenie ze społeczności, które nie dopuszcza jawnych i uporczywych grzeszników do sakramentu i wspólnoty kościelnej, dopóki się nie poprawią i nie zaczną unikać występków ( Artykuły szmalkaldzkie, III, 9).

 

Ustalenia ekumeniczne odnośnie Wieczerzy Pańskiej

Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce pozostaje we wspólnocie ołtarza i ambony z wszystkimi Kościołami członkowskimi Światowej Federacji Luterańskiej oraz z Kościołami ? sygnatariuszami Konkordii Leuneberskiej podpisanej w 1973 roku przez europejskie Kościoły tradycji luterańskiej, reformowanej i unijnej oraz Kościoły waldensów oraz braci czeskich, do której przystąpiły również Kościoły metodystyczne w 1997 roku. Sygnatariuszami Konkordii Leuenberskiej w Polsce są obok Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego także Kościoły Ewangelicko-Reformowany i Ewangelicko-Metodystyczny.

Pozostawanie przez Kościoły we wspólnocie ołtarza i ambony oznacza, że wierni tych Kościołów mają prawo brać udział w Wieczerzy Pańskiej sprawowanej w pozostałych z nich. Po drugie znaczy też, że duchowni tych Kościołów mają prawo głoszenia Ewangelii i udzielania sakramentów w pozostałych z nich.